Strona główna » Żydzi na ziemiach polskich do upadku I Rzeczypospolitej

Żydzi na ziemiach polskich do upadku I Rzeczypospolitej

przez DignityNews.eu
Synagoga

Przez ponad 1000 lat historii Polski Żydzi trwale zapisali się w jej dziejach. Jeden z pierwszych opisów państwa rządzonego przez księcia Mieszka I został skreślony ręką żydowskiego kupca Ibrahima ibn Jakuba z Tortosy. Ten co prawda nie dotarł osobiście na ziemie polskie. Informacje jakie zawarł w swej relacji zdobył prawdopodobnie w trakcie swojego pobytu na dworze cesarza Ottona I oraz wyprawy do Pragi. Wg niego kraj rządzony przez Mieszka, jest „on najrozleglejszy z ich [słowiańskich] krajów. (…) obfituje on w żywność, mięso, miód i rolę orną”. Sąsiadują z państwem Mieszka „na wschodzie Ruś, a na północy Burus [Prusowie]”.

Proces osiedlania się ludności żydowskiej na ziemiach polskich rozpoczął się na przełomie XI i XII wieku Do Polski przybywali najwcześniej Żydzi pochodzący najprawdopodobniej z Lotaryngii. W późniejszym okresie większość napływających osadników żydowskich emigrowała z terenów Niemiec, stąd językiem Żydów polskich został jidysz.

W II połowie XII wieku za rządów księcia Mieszka III Starego żydowscy mincerze tłoczyli monety z napisem w j. hebrajskim. Za panowania tego władcy w katedrze w Gnieźnie zostały wykonane drzwi przedstawiające sceny z życia św. Wojciecha, w poszczególnych scenach można dostrzec kupców żydowskich. W 1264 r. książę wielkopolski Bolesław Pobożny wydał pierwszy przywilej dla gminy żydowskiej w Kaliszu. W dokumencie tym gwarantowano Żydom i ich mieniu ochronę prawną, otrzymali oni również swobodę uprawiania działalności kredytowej i handlu, własne sądownictwo w sprawach wewnętrznych. Władca zapewniał również opiekę nad synagogami i cmentarzami. W 1334 r. król Polski Kazimierz Wielki rozszerzył to prawo na teren całego państwa polskiego.

Żydzi przybywali w okresie średniowiecza do Polski podobnie jak inni osadnicy, ale trafiali tutaj chętniej, z uwagi na prześladowania jakich doznawali na terenie zachodniej Europy. Pod koniec XIII wieku król Anglii Edward I wygnał wszystkich Żydów, którzy mogli zabrać ze sobą tylko ruchomy dobytek.

Papież Innocenty III w 1215 r. nakazał Żydom umieszczać na swej odzieży specjalny znak (naszyte żółte kółko mieli nosić mężczyźni, a kobiety dwa białe paski). W Polsce, w przeciwieństwie do części Europy nie wprowadzono tego w życie. W roku 1267 legat papieski bezskutecznie żądał się od hierarchów polskich, by zmusili wreszcie Żydów do noszenia oznaczonych strojów oraz aby ci zamieszkiwali odrębne dzielnice miast.

W połowie XIV wieku Europę pustoszy epidemia dżumy zwanej „Czarną Śmiercią”. Spowodowała też falę gwałtownych prześladowań Żydów na terenie zachodniej Europy, a zwłaszcza na terenie Niemiec. Ludność żydowska posądzana była m.in. o zatruwanie studzien co miało być przyczyną epidemii. Oazą spokoju dla Żydów okazywały się tereny Królestwa Polskiego rządzonego wówczas przez Kazimierza Wielkiego, który był zainteresowany rozwojem handlu, w związku powyższym nie pozwalał na prześladowania Żydów. Jego zaufanym bankierem był zresztą Lewko, syn Jordana, Żyd z Krakowa.

Kolejne dziesięciolecia potwierdzały wyjątkowość podejścia państwa polskiego do ludności żydowskiej co w dalszym ciągu sprzyjało napływowi Żydów do Polski, którzy czuli się w tym kraju bezpiecznie. Dowodem na to jest powstanie żydowskiej pieśni religijnej rozpoczynającej się słowami: „O Polsko, ziemio królewska, na której od wieków szczęśliwie żyjemy…”.Okres od początku XVI w. do połowy XVII w. określany mianem „złotego wieku” Żydów mieszkających na terenie Polski. Znajduje to odzwierciedlenie w tradycji i kulturze żydowskiej.
Sami Żydzi cieszyli się zaufaniem kolejnych władców Polski. Lekarzem nadwornym Jana Olbrachta, Aleksandra a później Zygmunta Starego był słynny Izaak z Hiszpanii. Pojawiały się kolejne przywileje. Wspomniany król Zygmunt Stary zrównał kupców żydowskich z chrześcijańskimi w opłatach celnych i nadał im prawo wolnego handlu w całym państwie. Rozwinął się wówczas samorząd żydowskich gmin wyznaniowych, kahałów. W tym samym czasie w Hiszpanii większość Żydów została wygnana, a pozostali zostali zmuszeni do konwersji na katolicyzm.

Od 1581 r., a więc za panowania króla Stefana Batorego, najczęściej w Lublinie albo w Jarosławiu odbywały się posiedzenia Waadu, organu samorządowego Żydów Rzeczypospolitej. Udział w jego pracach brali przedstawiciele kahałów oraz rabini. Waad zajmował się rozdziałem i egzekucją od poszczególnych gmin podatku zwanego pogłównym żydowskim; decydował też o wewnętrznych organizacji gmin żydowskich. Coraz więcej Żydów osiedlało się na ziemie Rusi Kijowskiej i Białej. W tym czasie na terenie Rzeczypospolitej mieszkało więcej Żydów niż w pozostałych państwach Europy – i tak miało pozostać aż do XX wieku.

W 1648 r. wybuchło powstanie kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego ogarnęło całość południowo-wschodniej Rzeczypospolitej. Kozacy kilkukrotnie pobili wojska polskie. Na terenach zajętych przez nich dochodziło do krwawych mordów, których ofiarami stawali się zarówno Polacy oraz Żydzi. W wielu miastach zdobytych przez Kozaków (m.in. Bar, Tulczyn Niemirów, Połonne) odbywały się rzezie zgromadzonej tam ludności, a ich ofiarami było duchowieństwo, szlachtą polska i ludność żydowska. Ci, którym udało się przeżyć trafiali w ręce Tatarów, którzy ich potem sprzedawali jako niewolników.

W wydawanej w XVIII wieku „Wielkiej Encyklopedii” w tekście opisującym Polskę została ona określona paradisus Judaeorum, czyli rajem Żydów. W tym wieku na terenie Rzeczypospolitej dojdzie do narodzin polskiego chasydyzmu, który szybki pozyskał zwolenników w całym kręgu Żydów polskich.

Kryzys polityczny jaki ogarnął Polskę w XVIII wieku prowadził do próby reform podejmowanych przez stronnictwo patriotyczne. W 1773 r. w rok po pierwszym rozbiorze Polski powołano Komisję Edukacji Narodowej. Jeden z jej członków Andrzej Zamoyski optował za gwarancją nienaruszalności osobistej i majątkowej oraz pełną swobodą wyznania religijnego. Sejm czteroletni obradujący w latach 1988-1792 poza uchwaleniem Konstytucji w dniu 3 Maja 1791 przyjął wiele aktów prawnych, w tym również zapewnił Żydom nietykalność osobistą.

W walce o obronę niepodległości Rzeczypospolitej brali również Żydzi. W powstaniu pod wodzą Tadeusza Kościuszki w 1794 r. dowód tego dał pułkownik Berek Joselewicz, tworząc oddział składający się Żydów, który bronił warszawskiej Pragi przez wojskami rosyjskimi. Sam Berek Joselewicz trafił do Legionów Polskich dowodzonych przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Wraz z nim uczestniczył w wielu bojach, a potem służył w wojsku Księstwa Warszawskiego. W 1808 r. został odznaczony orderem Virtuti Militari. W 1809 r. w trakcie walk z Austriakami ginie w bitwie pod Kockiem,

Po upadku Rzeczypospolitej Żydzi Polscy w zdecydowanej większości znaleźli się pod rządami Rosji i Austrii.

 

Może cię rówież zaintersować