Po rozbiorach I Rzeczpospolitej głównym ośrodkiem kultury polskiej na przełomie XVIII i XIX wieku stały się Puławy, zwane polskimi Atenami. Na dworze księżnej Izabeli Czartoryskiej (1746-1835), gdzie gościli wybitni myśliciele, ludzie pióra i artyści, powstało pierwsze muzeum pamiątek narodowych i cennych dzieł sztuki, do których należał m.in. obraz „Dama z gronostajem” Leonarda da Vinci czy „Portret Młodzieńca” pędzla Rafaela Santi.

W obliczu likwidacji państwa polskiego przez zaborców i regresu głównych ognisk kultury, w tym Warszawy, Izabela Czartoryska stworzyła w swojej puławskiej rezydencji ważny ośrodek polskości ze słynnym muzeum, które otwarto w 1801 r. dla upamiętnienia czasów sławy i wielkości Polski. Przy tym wspierała malarzy i literatów. Czartoryscy finansowali też prace naukowe i liczne grono naukowców. Kształcili młodzież arystokratyczną i ziemiańską, m.in. Tadeusza Kościuszkę (1746-1817), późniejszego bohatera wojny o niepodległość USA. Obok szkoły kierowanej przez księcia, pod patronatem Czartoryskiej funkcjonowała pensja dla ubogich szlachcianek oraz szkoła elementarna. Księżna tworzyła podręczniki dla masowego odbiorcy, rozwijała ogrodnictwo i teatr. Książę Adam Kazimierz pomagał ponadto reorganizować Uniwersytet Wileński.

Epoka puławskich Aten skończyła się w 1831 r. Za wspieranie powstania listopadowego majątek Czartoryskich skonfiskowali Rosjanie. Część wyposażenia pałacu wywieziono do Rosji, część sprzedano na licytacji. Zbiory puławskiego muzeum oraz bibliotekę udało się wywieźć do Paryża i tam ocalić. Następnie trafiły ostatecznie do Krakowa, gdzie od 1876 r. tworzą trzon Muzeum Czartoryskich.

Po ponad stu latach, z uwagi na swoje strategiczne położenie, Puławy stały się ponownie miejscem ważnym dla Polski. Józef Piłsudski w sierpniu 1920 r. opracowywał tam plany zatrzymania najazdu bolszewików. Obecnie w puławskim pałacu Czartoryskich działa ponownie muzeum, przechowując pamięć o dorobku kulturalnej stolicy z okresu zaborów.