Takich postaci jak Jan Szczepanik w dziejach cywilizacji europejskiej nie było wiele. To „człowiek renesansu” czasów najnowszych. Jego wynalazki stanowiły wstęp do fotografii kolorowej i telewizji. Niektóre z nich, jak kamizelka kuloodporna, ratowały życie.
Urodzony 13 czerwca 1872 r., Jan Szczepanik, często określany mianem „polskiego Edisona”, rozpoczął swoją życiową podróż w skromnych okolicznościach. Jego matka, Marianna Szczepanik, zmarła niespodziewanie wkrótce po jego narodzinach, pozostawiając go pod opieką ciotki, Salomei Gradowiczowej, i jej męża Wawrzyńca, pracownika starostwa w Krośnie. Mieszkał na ziemiach polskich znajdujących się wówczas pod zaborem austriackim. Trzeba pamiętać, że w XVIII w. trzy ościenne mocarstwa (Rosja, Prusy i Austria) zagarnęły przemocą polskie ziemie i doprowadziły do likwidacji polskiej państwowości, a Polacy odzyskali wolność w 1918 r.
Przerwana edukacja
Szczepanik od wczesnych lat wykazywał się bystrością umysłu i zaciekawieniem otaczającym go światem. Rozpoczął edukację w szkole w Krośnie, a następnie kontynuował naukę w gimnazjum w Jaśle. Mimo że miał bardzo dobre osiągnięcia w dziedzinie matematyki i nauk przyrodniczych, napotkał trudności z językami klasycznymi, co ostatecznie doprowadziło do przerwania nauki w gimnazjum w czwartym roku edukacji Jednakże, z uwagi na jego potencjał, dyrekcja szkoły umożliwiła mu zmianę placówki szkolnej.
Szczepanik przeniósł się do Krakowa, gdzie ukończył Seminarium Nauczycielskie w 1892 r. Jako nauczyciel pracował w szkołach w Potoku, Lubatówce i Korczynie, gdzie zyskał reputację innowatora, często angażując uczniów w praktyczne projekty i eksperymenty zamiast tradycyjnych lekcji. To właśnie w tym okresie zaczął interesować się fotografią barwną i innowacjami w dziedzinie tkactwa.
Nauczanie było tylko wstępem
W 1896 r. Szczepanik zdecydował się porzucić zawód nauczyciela i przenieść do Krakowa, gdzie skupił się na eksperymentach technicznych w wynajętym mieszkaniu.
W Krakowie, dzięki wsparciu miejscowego Towarzystwa Tkaczy, rozpoczął pracę w sklepie fotograficznym. Tam spotkał Ludwika Kleinberga, który, dostrzegając jego niezwykłe zdolności, stał się jego patronem. W 1898 r. Szczepanik wyjechał do Wiednia, gdzie założył firmę Société des Inventions Jan Szczepanik & Cie razem z Kleinbergiem i Franzem Habrichem, co umożliwiło mu pełne poświęcenie się działalności wynalazczej.
W stolicy Austro-Węgier Szczepanik szybko zdobył uznanie, a jego innowacje w dziedzinach tkactwa, optyki i elektroniki przyciągały uwagę prasy. W latach 1896–1906 zarejestrował liczne patenty związane z przemysłem włókienniczym, w tym system tkacki obejmujący zautomatyzowaną produkcję szablonów, nowatorskie metody pracy maszyn żakardowych oraz techniki produkcji wielobarwnych tkanin dekoracyjnych. Jego wynalazek tkaniny światłoczułej, używanej w produkcji gobelinów metodą fotograficzną, zrewolucjonizował ten rynek.
Wynalazki Szczepanika ratują życie
Szczepanik był również twórcą kamizelki kuloodpornej, znaną jako „pancerz Szczepanika”, która w 1901 r. uratowała życie hiszpańskiego króla Alfonsa XIII. W podziękowaniu za to osiągnięcie, król odznaczył go Orderem Izabeli Katolickiej. Szczepanik zyskał także uznanie cara Rosji Mikołaja II, który zaprosił go do Petersburga i obdarował go złotym zegarkiem z brylantami oraz broszką dla jego narzeczonej.
Jego prace nad telektroskopem, prekursorem telewizji, również zyskały międzynarodowe uznanie. Pierwsza publiczna prezentacja urządzenia miała miejsce w Wiedniu, a jego udoskonalona wersja, telefot, została zaprezentowana na Wystawie Światowej w Paryżu w 1900 r.
Szczepanik był wszechstronnym wynalazcą, którego prace miały wpływ na rozwój fotografii barwnej, filmu kolorowego, telewizji, filmu dźwiękowego i telekomunikacji. Jego wynalazki, takie jak fotosculptor czy samoczynny regulator ciągu, świadczą o niezwykłej kreatywności i umiejętnościach technicznych tego eksperymentatora. W 1899 r. stworzył barwny film małoobrazkowy, którego odkrycia później wykorzystała firma Kodak i Agfa.
Praca wynalazcy i wojsko
Lata 1898-1902 były dla Szczepanika okresem intensywnej pracy i twórczości. Jego pracownia w Wiedniu stała się miejscem spotkań dla wielu europejskich przemysłowców, a osiągnięcia były szeroko komentowane i doceniane zarówno w świecie nauki, jak i literatury, co potwierdzają wizyty w jego pracowni Gabrieli Zapolskiej i Marka Twaina. Osiągnięcia Polaka w dziedzinie wynalazczości zyskały uznanie na całym świecie, w tym w Stanach Zjednoczonych i Chinach.
Jan Szczepanik, mimo swojej sławy i uznania, został powołany przez Austriaków do służby wojskowej w 1901 r., co doprowadziło go do twierdzy w Przemyślu. W tym miejscu, będącym ważnym punktem strategicznym monarchii habsburskiej, Szczepanik miał okazję pracować nad innowacjami takimi jak telefon iskrowy i karabin automatyczny. Jego pobyt w Przemyślu nie ograniczał się jednak tylko do pracy naukowej; aktywnie uczestniczył w życiu miasta, gdzie poznał swoją przyszłą żonę Wandę Dzikowską. W 1902 r. para wzięła ślub w Tarnowie.
Między Tarnowem a Berlinem
Po ślubie Szczepanik przeniósł się do Tarnowa, zamieszkując w kamienicy swojego teścia przy ulicy Szopena 11. Tam, mimo wcześniejszych problemów finansowych i bankructwa swojej firmy, dzięki wsparciu rodziny wznowił działalność wynalazczą, skupiając się na rozwoju fotografii barwnej.
Szczepanik był zapalonym miłośnikiem nauki i posiadał bogatą bibliotekę. Pasjonował się także turystyką górską. Pomimo swoich osiągnięć, pozostał skromną osobą, nieprzywiązującą wagi do zewnętrznych oznak bogactwa, jakie przyniosły mu jego innowacyjne pomysły.
Po zakończeniu I wojny światowej w 1918 r. Szczepanik dzielił swój czas między Tarnów a Berlin, gdzie kontynuował badania. Niestety, jego życie zostało przerwane przez przedwczesną śmierć w 1926 r. z powodu choroby nowotworowej. Pozostawił po sobie imponujące dziedzictwo w zakresie techniki, potwierdzone licznymi patentami.