31 stycznia 1985 r. zmarł Józef Mackiewicz, wybitny polski pisarz, przeciwnik totalitaryzmów i zwolennik polsko-litewskiego porozumienia. Słynna jest jego autocharakterystyka: „Zawód: pisarz. Narodowość: antykomunista. Przekonania: kontrrewolucjonista. Kraj pochodzenia: Europa Wschodnia”.
Mackiewicz przyszedł na świat 1 kwietnia 1902 r. w Petersburgu jako najmłodsze dziecko Antoniego Mackiewicza, zajmującego się handlem winem w stolicy carskiej Rosji. Największy wpływ na dzieci miała jednak matka, pochodząca z Krakowa, Maria Pietraszkiewicz, która w rodzinnym mieście prowadziła – chętnie odwiedzany przez artystyczne elity – salon. Spośród rodzeństwa, oprócz Józefa, karierę literata wybrał również Stanisław Mackiewicz, używający pseudonimu „Cat”.W 1907 r. rodzina przeniosła się do Wilna. Tam Józef ukończył gimnazjum klasyczne i stamtąd wyruszył jako niespełna siedemnastoletni ochotnik na wojną z bolszewikami, którzy w 1919 r. zaatakowali Polskę.
W latach 1922-1939 był redaktorem wydawanego w Wilnie pisma konserwatywnego „Słowo”, prowadzonego przez starszego brata, Stanisława. Jako publicysta bronił na jego łamach praw narodowych wszystkich mieszkańców dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Miasto nad rzeką Wilią do II wojny światowej było ważnym ośrodkiem o znaczeniu kulturowym i historycznym. Na początku lat 30. XX wieku zamieszkiwali w nim Polacy (ponad 60 %), a 1/3 ludności stanowili Żydzi. Inne narodowości to Rosjanie (prawie 4%), oraz Litwini przyznający się do języka litewskiego (jedynie około 1%).
Opisując w skrócie dzieje miasta, Józef zawarł tragizm jego losów: „Historię Wilna od 1914 r. da się ująć w następującą litanię: 1. 1914 w granicach cesarstwa rosyjskiego; 2. 1915 jesienią przechodzi do rąk niemieckich; 3. 1918 jesienią do grupy wojskowej polskiej samoobrony przed bolszewikami; 4. W styczniu do rąk bolszewickich; 5. 1919 w kwietniu z powrotem do Polaków; 6. 1920 w lipcu do bolszewików; 7. 1920 tegoż miesiąca oddane Litwinom; 8. 1920 październik – opanowane przez [Lucjana] Żeligowskiego, stolica Litwy Środkowej; 9. 1922 w lutym wcielone do Polski; 10. 1939 we wrześniu wkraczają bolszewicy, wcielając do Białorusi sowieckiej; 11. 1939 w październiku oddają Wilno Litwie”. Mackiewicz pisał to kalendarium, gdy Wilno było ponownie pod okupacją niemiecką. W czasie II wojny światowej na ziemiach wschodnich II Rzeczpospolitej był świadkiem wyjątkowo wielu strasznych wydarzeń.
Po ataku III Rzeszy i ZSRS na Polskę w 1939 r. uciekł do Kowna, jednak wkrótce po przejęciu Wilna przez Litwinów zdecydował się powrócić do ukochanego miasta. W czasie okupacji sowieckiej zarabiał na życie jako furman. Obserwował wtedy bezsens i zakłamanie ideologii komunistycznej i jej siłę w deprawowaniu jednostki ludzkiej. Nieprzejednanym wrogiem komunizmu pozostał do końca życia.
W maju 1943 r., po odkryciu przez Niemców grobów oficerów polskich, udał się za zgodą polskich władz podziemnych do Katynia jako obserwator ekshumacji ofiar zbrodni sowieckiej. Doskonale wiedział o wyłącznie propagandowej roli, jaką Niemcy nadali swemu odkryciu, ale to, co zobaczył, nie pozwoliło mu nigdy milczeć o sowieckiej zbrodni, o której pisał: „Każdy umierał długie minuty, każdy zastrzelony był indywidualnie, każdy czekał swojej kolejki, każdy wleczony był na brzeg grobu; tysiąc za tysiącem!”. Mimo ogromu win sowieckich nie tracił z oczu okrucieństwa Niemców. Wstrząsającym przeżyciem dla pisarza była zagłada Żydów w Ponarach pod Wilnem, opisana w opowiadaniu „Ponary-Baza”.
Po ponownym zajęciu Wilna przez Sowietów Mackiewicz, zadeklarowany przeciwnik komunizmu, musiał uciekać do Warszawy. Tam, jeszcze w 1944 r. wydawał z żoną pismo „Alarm”, w którym dowodził, że klęska Niemiec na froncie wschodnim przed kapitulacją na Zachodzie będzie końcem nadziei na niepodległość wszystkich zajętych krajów, z Polską włącznie Twierdził, że groziła im okupacja sowiecka. Przewidując najgorsze, kiedy Armia Czerwona zajmowała ziemie polskie Mackiewicz wraz z żoną udał się na Zachód. Na emigracji zaczął drukować teksty w polonijnych pismach , współpracował również z emigracyjną prasą rosyjską, litewską, ukraińską i białoruską. Po wyjeździe do Londynu nadal opisywał okoliczności zbrodni katyńskiej. Przekład jego książki na ten temat w języku angielskim ukazał się w 1951 r. pod tytułem „The Katyn Wood Murders”, następnie pojawiły się jej tłumaczenia na wszystkie główne języki europejskie.
W 1955 r. Mackiewiczowie wyjechali do Monachium, gdzie mieszkali aż do śmierci. Żyli w biedzie, utrzymując się wyłącznie z honorariów za swoje publikacje. Józef napisał wówczas swoje najbardziej znane powieści, do których należały: „Droga do nikąd” – o życiu na Litwie, gdy stała się republiką sowiecką, „Kontra” – o Kozakach, obywatelach ZSRS, emigrantach politycznych, którzy w wojnie niemiecko-sowieckiej walczyli przeciwko Sowietom, a następnie zostali im wydani na pewną śmierć przez aliantów. W 1962 r. Mackiewicz za własne pieniądze wydał dzieło pt. „Zwycięstwo prowokacji” – rozprawę o przyczynach rozprzestrzeniania się komunizmu na świecie. W kolejnych latach ukazały się: powieść „Lewa wolna” (1965 r.) o wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r. i „Nie trzeba głośno mówić” (1969 r.).Ta ostatnia to epicka panorama II wojny światowej.
Pisarz i publicysta sprzeciwiał się jakiejkolwiek polityce ugodowości wobec ideologii komunistycznej. Krytykował pod tym względem również Kościół katolicki. To właśnie zdecydowany i konsekwentny antykomunizm Mackiewicza sprawił, że jako autor został skazany na zapomnienie nie tylko w okresie reżimu komunistycznego w Polsce, ale także po 1989 r. Obecnie nadal dla większości Polaków jest postacią zupełnie nieznaną, chociaż jako naoczny świadek trudnej i tragicznej historii Polski XX w. pozostawił po sobie setki artykułów publicystycznych, historycznych, opowiadań, powieści, recenzji i listów.