Gdy w wielu krajach nowożytnej Europy zaczynały dominować rządy absolutne, w Polsce i na Litwie rozwijała się demokracja. Wprawdzie tylko wśród stanu szlacheckiego, ale i tak stanowiło to niezwykłą osobliwość w systemach rządów ówczesnego świata.
7 lipca 1572 r. odszedł z tego świata Zygmunt II August, król Królestwa Polskiego i książę Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wcześniej, w 1569 r. oba te państwa połączyły się i stworzyły Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Śmierć jest rzeczą naturalną, nawet wśród królów. W tym wypadku problem stanowiło to, że Zygmunt II August nie pozostawił po sobie potomka, który mógłby objąć tron. W kraju zapanowało więc bezkrólewie.
Wolna elekcja – sposób na bezkrólewie
Szlachta w Polsce i na Litwie postanowiła rozwiązać ten problem w niekonwencjonalny, jak na tamte czasy, sposób.
Ustalono, że władzę na czas bezkrólewia przejmie interrex, prymas Rzeczpospolitej Obojga Narodów – pierwszym został Jakub Uchański, arcybiskup gnieźnieński. Zadaniem interrexa było m.in. zwołanie sejmu konwokacyjnego. Na sejmie tym szlachcice ustalali, jakie zobowiązania będzie musiał powziąć przyszły król, zanim zostanie koronowany.
Następnie zwoływano sejm elekcyjny. Pierwszy, w którym głosować mógł każdy szlachcic z Polski i Litwy, rozpoczął się 5 kwietnia 1573 r. Przyjechali na niego szlachcice z różnych zakątków kraju w liczbie 6-7 tys. Na sejmie tym pojawiali się także kandydaci na tron lub ich przedstawiciele. Na pierwszym sejmie wolnej elekcji pretendentów do tronu Rzeczpospolitej Obojga Narodów było wielu. Zgłosili się m.in. Ernest Habsburg, arcyksiążę Austrii; Jan III Waza, król Szwecji; Iwan IV Groźny, władca państwa moskiewskiego oraz Henryk Walezy, brat Karola IX, króla Francji.
Kto wygrał wybory?
Szlachta rozpoczęła głosowanie. Udział w nim mógł wziąć każdy przybyły na sejm elekcyjny – bez względu na stan majątkowy czy wyznanie. Nie głosowano przez przedstawicieli, dlatego elekcję te nazywano: wolną. Głosowano województwami. To znaczy, że dany kandydat, który wygrał w danym województwie, otrzymywał poparcie tego regionu.
9 maja 1573 r., gdy skończono liczyć głosy, okazało się, że Henryka Walezego, poparły 22 województwa, co wystarczyło do zwycięstwa. Koronacja odbyła się 21 lutego 1574 r. Jednak panowanie Henryka Walezego nie trwało długo. Trwalsze niż jego panowanie okazał się sam system elekcyjny, tj. wybieranie władców poprzez wolną elekcję. Utrzymał się bowiem w Polsce i na Litwie aż do II poł. XVIII w.