Szare Szeregi to kryptonim, pod którym ukrywał się Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP) w czasach II wojny światowej. Stały się one symbolem młodzieżowego oporu i patriotyzmu. Organizacja ta, działająca w konspiracji od września 1939 r., była największą młodzieżową grupą konspiracyjną w Polsce.

Szare Szeregi powstały 27 września 1939 r. po agresji Niemiec i Sowietów na Polskę jako konspiracyjna forma Związku Harcerstwa Polskiego Organizację tę kierowało Naczelnictwo, a jej przewodniczącym do sierpnia 1942 r. był ks. hm. Jan Mauersberger. Po jego śmierci funkcję tę przejął dr Tadeusz Kupczyński. W ramach Szarych Szeregów działały dwie oddzielne jednostki: Organizacja Harcerzy i Organizacja Harcerek.

Ta ostatnia początkowo nosiła nazwę „Związek Koniczyn”, a od 1943 r. „Bądź Gotów”. Harcerki  były zaangażowane w szeroką gamę działań, od służby sanitarnej po łączność, opiekę nad więźniami, pomoc dla dzieci i Żydów, aż po sabotaż, wywiad oraz dywersję.

Skąd wzięła się nazwa?

Początkowo nazwa Szare Szeregi odnosiła się tylko do Organizacji Harcerzy. W jej strukturze funkcjonowała Główna Kwatera Harcerzy „Pasieka”, którą kierowali kolejno Florian Marciniak „Nowak”, Stanisław Broniewski „Orsza” i Leon Marszałek „Jan”.

Sama nazwa „Szare Szeregi” zyskała ogólnokrajową rozpoznawalność  w 1940 r., choć początkowo funkcjonowała tylko w Poznaniu. Kryptonim ten wywodzi się z akcji informacyjnej przeprowadzonej przez poznańskich harcerzy. W ramach tej akcji roznoszono ulotki do skrzynek listowych domów zasiedlonych przez Niemców, przekazując prawdziwe informacje o przymusowym wysiedleniu Polaków. Ulotki te były podpisane inicjałami SS, które później zostały rozwinięte na „Szare Szeregi”. Tym samym nazwa została przyjęta dla całej organizacji.

Program Szarych Szeregów opierał się na trzech hasłach: „Dziś”, „Jutro” i „Pojutrze”, które symbolizowały odpowiednio działalność konspiracyjną, zbrojny opór i działalność w wolnej Polsce.

W konspiracji nie można było korzystać z tradycyjnej terminologii harcerskiej. Dlatego też wprowadzono kryptonimy: Główna Kwatera nazywała się „Pasieka”, chorągwie przemianowano na „ule”, hufce na „roje”, drużyny na „rodziny”, a zastępy na „pszczoły”.

Zawiszacy, Bojowe Szkoły i Grupy Szturmowe

Szare szeregi były podzielone na trzy główne grupy wiekowe:

– Zawiszacy (12–14 lat). Ta grupa skupiała najmłodszych członków organizacji. Zawiszacy nie angażowali się w bezpośrednie działania bojowe, ale byli przygotowywani do pełnienia różnych funkcji pomocniczych. Ich edukacja koncentrowała się na tajnych kompletach, gdzie uczono ich podstaw potrzebnych do odbudowy Polski po wojnie. Znana jest ich rola w Harcerskiej Poczcie Polowej podczas Powstania Warszawskiego.

– Bojowe Szkoły (BS) (15–17 lat) – ta grupa była bardziej zaangażowana w działania konspiracyjne. Obejmowały one mały sabotaż i propagandę, często w ramach organizacji „Wawer-Palmiry”. Działania jej miały na celu podtrzymanie ducha narodowego i dezinformację Niemców. Harcerze z BS byli również zaangażowani w zbieranie informacji wywiadowczych i przekazywanie ich Armii Krajowej.

– Grupy Szturmowe (GS) (powyżej 18 lat) to najstarsza grupa, podporządkowana Kierownictwu Dywersji AK (Kedyw). Była ona najbardziej aktywna bojowo. Wykonywała różne misje, od wysadzania mostów i pociągów po odbijanie więźniów i zamachy na niemieckich oficerów. W okresie Powstania Warszawskiego, bataliony szturmowe „Zośka” i „Parasol” walczyły na różnych frontach, ponosząc ogromne straty.

Na bojowym szlaku i w działalności propagandowej

Najbardziej zaawansowane działania bojowe, jak wspomniano, były domeną Grup Szturmowych. Pierwszą ich akcją była operacja „Wieniec II”, polegająca na wysadzeniu torów kolejowych pod Kraśnikiem w noc sylwestrową 1942/1943 r. W ramach tych grup utworzono również specjalny oddział, III Kompania Wydzielona, znana pod kryptonimami „Agat”, „Pegaz” i „Parasol”. Jej głównym zadaniem było wyeliminowanie najbardziej niebezpiecznych Niemców, głównie wysokich oficerów SS i niemieckiej policji.

Do najbardziej znanych akcji bojowych należą jednak przede wszystkim  akcja pod Arsenałem, podczas której odbito 21 więźniów, w tym Jana Bytnara „Rudego”; akcja w Celestynowie, dzięki której odbito transport więźniów do Oświęcimia oraz Akcja „Kutschera”, podczas której zlikwidowano Niemca Franza Kutscherę, komendanta warszawskiej policji i SS.

W trakcie Powstania Warszawskiego – największego polskiego antyniemieckiego zrywu, który rozpoczął się 1 sierpnia 1944 r., Szare Szeregi walczyły w szeregach Armii Krajowej – największej podziemnej armii na terenach okupowanych przez Niemcy. Najmłodsi, Zawiszacy, byli odpowiedzialni za łączność i obsługę Harcerskiej Poczty Polowej, która była jedynym źródłem informacji o losie najbliższych dla wielu warszawiaków.

Harcerze w konspiracji  zajmowali się także prowadzeniem  szeroko zakrojonej akcji oświatowej i propagandowej, znanej jako akcja „M”, której celem było oddziaływanie na młodzież niezorganizowaną. W jej ramach wydawano liczne pisma, takie jak „Źródło”, „Dęby”, „Drogowskaz”, „Pismo Młodych” czy „Brzask”. Oprócz tego, organizacja publikowała broszury i książki, w tym znane pozycje jak „O powołaniu naszego pokolenia”, „Wielka gra”, „Przodownik” czy „Kamienie na szaniec”.

Gdy wkroczyli Sowieci

W połowie 1944 r., u szczytu swojego rozwoju, Szare Szeregi zrzeszały ponad 15 tys. młodych ludzi, w tym około 7 tys. harcerek.

Kiedy 17 stycznia 1945 r. Armia Czerwona wkroczyła do Warszawy, ówczesny naczelnik organizacji, Leon Marszałek, wydał rozkaz, że tam, gdzie wchodzą wojska sowieckie, organizacja ma zostać rozwiązana. W ten sposób zakończono działalność organizacji, która przez lata była bastionem młodzieżowego oporu i ducha.